Çocuğumda Dikkat Eksikliği Var mı?

Çocukluk çağında özellikle de okul yıllarının başlamasıyla çocuk psikiyatri kliniklerine en sık başvuruya neden olan durumlardan biridir, Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu, kısaca DEHB. Çocuklarda ilkokul yıllarında görülen psikiyatrik bozuklukların yaygınlığını bulmak için ülkemizde 8-12 yaş çocukların dahil edildiği, geniş katılımcılı bir araştırma yapılmıştır. Bu araştırmaya göre çocukların % 12’sinde DEHB saptanmıştır. Neredeyse 8 çocuktan biri. Peki bu kadar sık karşılaşabileceğimiz DEHB hakkında, sorularla biraz arttırmaya çalışalım.

1. DEHB’nin belirtileri nelerdir?

• DEHB 3 alt belirti grubuna sahiptir; dikkatsizlik/dikkat eksikliği, hiperaktivite/ aşırı hareketlilik ve dürtüsellik. 
• Dikkatsizlik belirtileri arasında unutkanlık, özel ilgi gerektiren ödev gibi konularda dikkatini kısa süre sürdürebilme, ufak uyaranlarla dikkatinin dağılması ve sonra tekrar aynı işe odaklanamama, bir etkinlikten diğerine kısa sürede geçişler, sık eşya kaybetme, dinlemiyormuş gibi görünme, proje ödevi etkinliklerde görev almaktan kaçınma sayılabilir. 
• Kıpır kıpır olma, koşuşturup durma, motor takılmış gibi hızlı hareketler, duvarlara tırmanma, çok gürültülü oynama, çok konuşma hiperaktivite belirtileridir.
• Birileri konuşurken sırasını bekleyememe, söz kesme, acelecilik, sabırsızlık ise dürtüsellik belirtileridir.
• Bu belirtilerin bir veya birkaçının ve sadece bir ortamda bulunması tanı için yeterli değildir. Birden fazla alanda ve birden çok belirtinin, çocuğun yaşamını olumsuz etkileyecek düzeyde var olması ile tanı konulabilir.

2. Kaç yaşında saptanır?

• Yoğun hiperaktivite ve dürtüselliğin eşlik ettiği çocuklar erken çocukluk dönemlerinde dahi çocuk psikiyatri kliniklerine getirilirler. Yalnız dürtü kontrolü ve motor gelişimin devam etmesi nedeniyle 3 yaşın öncesinde genellikle DEHB tanısı konulmaz, takip edilir.
• Bazı olgularda belirtiler çok ağır değildir ve kriterleri tam karşılamasa da dikkat eksikliği ve/veya hiperaktivite belirtilerinden bazılarının 7 yaşından önce var olması beklenir. Akademik yoğunluğun artması ile bu çocuklardan bazılarının şikayetleri yaş ilerledikçe hayatını etkileyecek boyuta ulaşabilir. Bu yüzden tanı koyma yaş sınırı 12 yaşa kadar ilerletilmiştir. 

3. Genetik midir veya kalıtsal mıdır?

• DEHB genetik kökenleri olan nörogelişimsel bozukluktur. DEHB tanısı konulan bir çocuk veya ergenin birinci veya ikinci derece akrabalarında tanı almış olmasalar dahi incelendiğinde DEHB’ye ait belirtiler saptanması olasıdır. Bazıları da tanı almış ve tedavi görmektedirler. Kardeşlerden birinde DEHB varsa diğer kardeşlerde görülme olasılığı diğer çocuklara göre daha yüksektir. Yalnız bu her DEHB tanısı almış çocuğun ailesinde DEHB’ye rastlayacağımız anlamına gelmez.

4. Ebeveynlerin yanlış yetiştirme tutumları çocuklarda DEHB’ye neden olur mu?

• Ebeveynlerin aşırı sert, otoriter olmaları veya tam tersi çok yumuşak olmaları ve sınır koyamamaları gibi tutumları DEHB’ye neden olmaz. Yalnız DEHB’ye çok sık eşlik eden karşı gelme, söz dinlememe, kolay öfkelenme gibi davranışsal problemlerin artışına neden olabilir.

5. Çocukların tükettiği birtakım gıdalar DEHB’ye neden olur mu?

• DEHB tanısı koyduğumuz çocukların ebeveynlerinden şekerli gıdaları fazla tükettiklerinde enerjilerinin daha yüksek olduğunu ve onları frenlemekte iyice zorlandıklarını sıkça duymuşumdur. Yalnız şekerli, hazır gıdalar tüm çocuklarda enerji artışına neden olabilir. Genel manada hiçbir yiyecek maddesi bir çocuğun DEHB tanısı almasının nedeni olarak gösterilemez.

6. Uzun süre online oyun oynama DEHB’ye neden olur mu?

• Online oyun oynamanın süresi uzadıkça çocuk ve gençlerde daha da fazla oyunun başında kalma ihtiyacı, okul veya derslerle ilgili sorumluluklarını aksatmaya başlama, ilerleyen süreçte bu aksatmalara karşı bahaneler bulma ve umursamazlık gelişmeye başlar. Bu belirtileri biz DEHB tanısı olan çocuklarda da görürüz. Bilimsel çalışmalara göre de DEHB’li çocuk ve gençlerde online oyun bağımlılığı gelişme riski yüksektir. Özetler isek oyun bağımlılığı çocuklarda DEHB gibi bir görünüme neden olabilir, DEHB tanılı çocuklarda dikkat eksikliği belirtilerinin ağırlaşmasına neden olur. Online oyunlara sınır koymada güçlük yaşayan ve bağımlılığa doğru giden durumlarda altta yatan olası DEHB varlığının araştırılmasında fayda vardır.

7. DEHB tanısı olan bir çocukta başka ruhsal belirtiler de olabilir mi? 

• DEHB olan çocuklarda karşıt olma karşı gelme bozukluğu, davranım bozukluğu, öğrenme güçlükleri, kaygı bozuklukları, depresyon, tik bozuklukları, enürezis gibi birçok ruhsal rahatsızlıklar görülebilir.

8. DEHB bir çocuk veya gencin hayatının daha çok hangi alanlarını etkileyebilir?

• DEHB’li çocuk ve gençlerin yürütücü işlevler olarak adlandırdığımız planlama, organize olma, birden fazla görevi aynı anda sürdürebilme, akılda tutma gibi becerilerinde yetersizlikler görülür. Bu da onların gündelik yaşam faaliyetlerinden tutun, sınavlara hazırlanabilme, proje çalışmalarını yürütebilme gibi okul ile ilgili sorumluluklarında sorunlara neden olur. İnsan ilişkilerinde sosyal ipuçlarını kaçırma, karşısındakine odaklanamama, yanlış anlamalar, kolay öfkelenme, arkadaş gruplarının sık değişmesi, olumsuz arkadaşlara ve alışkanlıklara yönelebilme, güçlük yaşadığı durumları çözemedikçe yetersizlik hisleri, özgüven sorunları yaşama ve yapabileceği görevlerden dahi kaçınmalara neden olabilir. 

9. DEHB tanısı nasıl konulur?

• DEHB tanısı çocuk ve ergen psikiyatristinin gerçekleştirdiği ebeveynler ve çocuk ile yapılan klinik görüşmeler, çocuğun birden fazla yaşam alanından alınan gözlemsel değerlendirmeler ve ihtiyaç halinde tanıya yardımcı olarak uygulanabilecek zihinsel becerileri ve yürütücü işlevleri ölçen testlerle konulur

10. Tanının konulması için beyin görüntüleme, EEG veya gen testi gibi tahlilleri yaptırmak gerekir mi?

• Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunda az önce bahsettiğimiz yürütücü işlevleri gerçekleştiren beynin ön bölgesini kodlayan genlerde ve dikkat fonksiyonlarını düzenleyen beyindeki dopamin isimli maddenin taşınması ve üretimi ile ilgili genlerde farklılıklar söz konusudur. Ama bu farklılıkları gösterebilecek gen testi uygulaması henüz mevcut değildir. Beyin görüntüleme ve EEG’nin DEHB tanısı koymada yeri yoktur.

11. Tedavisi nasıldır?

• DEHB tedavi edilebilir. Tedavinin temel hedefi çocuğun ve gencin sağlıklı gelişimini destekleyecek bir düzen oluşturmak olmalıdır. Çocuğun ve gencin içinde bulunduğu durumun, yetersizliklerinin doğurduğu duygularının anlaşılması, zorluklarını aşamalı olarak çalışmayı destekleyecek motivasyonel ve eğitsel yaklaşımlar faydalıdır. Aileye çocuğun davranış kontrolünü destekleyecek şeklide danışmanlık sağlanması, okul ortamının çocuğun ihtiyaçlarına dönük şekilde yapılandırılması, sınıf öğretmeni ve rehberlik birimi ile iletişim halinde olunması değerlidir. Dikkati arttırmaya, hareketlilik ve dürtü kontrolünü sağlamaya yönelik ilaç tedavilerinden faydalanım oranları da yüksektir.

12. Geçici süreli bir rahatsızlık mıdır yoksa ömür boyu devam eder mi?

• Çocukluk döneminde tanı alan olguların yaklaşık üçte birinde beyin gelişiminin devam etmesi ile ergenlik dönemi yaşlarında artık tanı kriterlerini karşılamayacak düzeyde DEHB belirtileri azalabilir. Ancak vakaların daha büyük çoğunluğunda ergenlikte de devam eder. Yaklaşık % 30-40’ında ise problemlerin seyri, şekli değişmiş bir şekilde erişkin dönemde kişinin yaşamını etkilemeyi sürdürür.  

Cicidoktorum Diyor ki!

Yaramaz mı? Dikkatsiz mi?
Hareketli mi? Yoksa hiperaktif mi?
Ayırımı çok önemli…