Hipokrat Yeminini Bestelemek

Hipokrat yeminini, 21. yüzyılda çağdaş tıp eğitimi ve pratiği için yetersiz kalsa da  tıp etiğinin vazgeçilmez bir köşe taşıdır ve orijinal veya değiştirilmiş versiyonları tıp fakülteleri tarafından hala kullanılmaktadır. Ama benim için ilginç olan yeminin 1980’lerin ilk yarısında 2 kez bestelenmiş ve müzikal haline getirilmiş olmasıdır.  

İlki, Iannis Xenakis’in (1922-2001) karışık koro için bestelediği ‘’Serment-Orkos’’  yeminiydi. Prömiyerini 6 Eylül 1981’de Uluslararası Kardiyovasküler Cerrahi Derneği’nin 15. Dünya Kongresi’nin açılış töreninde Atina’daki antik bir tiyatro olan Herodes Atticus Odeon’unda yapılmıştır. Adeta Amerika, Asya ve Avrupa’dan gelen tıp otoritelerine tıbbın antik Yunanistan’daki kökenlerini hatırlatır. 

Xenakis, Atina’da mühendislik okumuş ve II. Dünya Savaşı sonrasında 1947’de Fransa’ya iltica edip mimar Le Corbusier ile birlikte çalışmış; olasılık teorisi, mimari, geometri ve bilgisayar bilimi kavramlarını geliştirdiği karmaşık bir bilgisayar tabanlı müzik besteleme aracı (UPIC) ile besteleri için kullanmıştır. Savaş sonrası klasik müziğin en önemli temsilcilerinden biri olarak kabul edilir. Serment-Orkos’u bestelemek için de UPIC’i kullanılır . 

Xenakis, bestesinde Hipokrat yemininin 3 eski Yunan parçasını kullandı: “Şifacı Apollon’a yemin ederim”; “gücüme ve yargıma göre hastaların bakımında”; ve “Eğer istenirse kimseye zehir vermem.” 7 dakikalık parça, kaba gırtlaktan gelen sesler, çığlıklar ve sert iç çekişler içerir; “Hipokrat” çift ünlemiyle biter. 

Xenakis, bestesindeki tınıları “Hastalar acı çekerken böyle iç çekerler ‘’ diye açıklar. 1945’te henüz 23 yaşında bir direniş savaşçısı olan Xenakis bir şarapnel ile yüzünden yaralanmıştı; damak yırtılması, mandibula ve orbital kırıkları vardı ve sol gözünü kaybetmişti.  Ölmek istemiş hatta bunun için doktorundan yardım istemişti. Belki de yıllar sonra bestesinde Hipokrat’ın iyatrojenik öldürme yasağını vurgulamasının nedeni buydu. 

Şarapnel, Xenakis’de  tek taraflı sağırlık, vestibüler disfonksiyon ve kulak çınlamasına da neden olmuştu. Bestenin eskizinde Yunanca “ECHO” yazmasının nedeni de bu olmalıydı (tinnitus, Hipokrat’ta “EKHOS” [ses]). Serment-Orkos , Xenakis’in isteği üzerine cenazesinde de çalınmıştı. 

İkinci bir beste ise  ‘’Der Eid des Hippokrates’’ (“Piyano ve 3 El için Hipokrat Yemini”), Alman-Arjantinli besteci Mauricio Kagel (1931-2008) tarafından yazılmıştı. Mauricio Kagel, 1931’de Buenos Aires’te doğdu; Giuseppe Verdi gibi piyano, çello, org üzerine çalıştı. Ama konservatuar giriş sınavında başarısız olunca üniversitede Edebiyat Tarihi ve Felsefe okudu.   1950’de kurulmasına yardım ettiği Cinemateca Arjantin için yaptığı film ve müzik çalışmaları, onun disiplinler arası ilgisini gösteriyordu. Alman Akademik Değişim Servisi’nden aldığı bursla Köln’e gelerek Batı Alman Radyosu’nun elektronik müzik stüdyosunda Karl-Heinz ile birlikte çalışmaya başladı. Anarşik bakış açısıyla hiçbir çekmeceye sığmıyordu.  Mizah ve entelektüel çeviklikle desteklenen hayal gücünün sanatsal sınırları yoktu. Müziği sadece duyulabilir kılmakla kalmadı, aynı zamanda tamamen yeni bir şekilde görünür kılıyordu. Yönetmen olarak toplam on dokuz film yaptı. Sinema için ‘’modern operanın bir biçimidir’’ diyor ve hem görsel hem de müzikal olarak beste yaptığını söylüyordu. (Kagel, ayrıca sürrealist sessiz sinemanın başyapıtlarından biri için müzik besteledi: Salvador Dalí’nin Endülüs Köpeği) . 

Mauricio Kagel, genellikle komik veya absürt bir atmosfer yaratan teatral unsurlar kullandığı eserleri ile tanınır.  Eserleri içinde  en önemlilerinden biri  olan  ‘’Der Eid des Hippokrates’’ (“Piyano ve 3 El”). Eser, Alman Tıp dergisi, ‘’Deutsches Ärzteblatt’’ okuyucuları için sipariş üzerine yapılmış bir çalışmadır. 1980’lerin başında, bu dergideki yazarlar sadece kültür hayatını şekillendirmeye çalışıyorlardı. Bu nedenle, o zamanki baş editör Ernst Roemer, Mauricio Kagel’i beste yaptırmak istedi. Besteci hemen kabul etti. Tema olarak da Hipokrat Yemini’ni aldı. Eser, derginin  18/1984 sayısında yayınlanıp kısa süre sonra da radyoda yayınlandı. 2.5 dakika uzunluğundaki beste “tipik bir Kagel”di çünkü piyano çalmaya ek olarak, vurma sesleri ve diğer oyuncunun eliyle çalma da vardı.  

Der Eid des Hippokrates, tıbbi yemini üç elli piyanoyla inanılmaz ama çekici bir şekle getirmişti. Basit bir şekilde inşa edilmiş parça, piyano çalan ve müzik seven doktorlar için tasarlanmıştı, iki bölümden oluşuyordu: Andante ve Bitiş. Bitiş te icracılar notalara bakarak, ellerini birbirlerinin üzerine koyar, avuç içi aşağı, klavyenin üzerinde kapatılırdı. Böylece piyanistler yemin ediyormuş izlenimi yaratılıyordu. 

Orijinal taslağın başlığında “… 3 Sol El için” yazıyordur. Sadece sol elle çalma talimatı hiçbir zaman yayınlanmamasına rağmen, Kagel için çok önemliydi. Bir röportajında, şiddetli miyopisinin bir sonucu olarak oluşan retina dekolmanını tedavi etmekte  yetersiz kalan 3 oftalmologu ile  ilgili hayal kırıklığını anlatmış ve hekim müzisyenlere parçayı sol (sağ yerine) elleriyle çalmalarını söyleyerek, yapılan yemini sembolik olarak alt üst etmek istemişti. Beste, doktor müzisyenler için absürd bir şakaydı, Alman Tıp Dergisi’nin sayfalarında da yer alarak tıp mesleğine yönelik bir “Truva atı” olmuştu. 

dr tutku taşkınoğlu